Trzytomowa powieść Jarosława Iwaszkiewicza “Sława i chwała” to najrozleglejsze dzieło prozatorskie pisarza, a zarazem obok “Nocy i dni” oraz “Przygód człowieka myślącego” Marii Dąbrowskiej, najwybitniejsza współczesna realizacja epicka, nie posiadająca właściwego odpowiednika w polskiej literaturze dwudziestego wieku.
W tym tekście przeczytasz:
Powstanie powieści
Zamysł tej powieści zrodził się już w okresie wojny i okupacji, pierwszy natomiast tom został opublikowany w 1956 roku (następne: w 1958 oraz 1962). “Sława i chwała” to zarazem ważny etap w rozwoju twórczej drogi artystycznej Jarosława Iwaszkiewicza. Pisarz wypowiadał się bowiem w rozmaitych gatunkach prozatorskich i lirycznych. Uprawiał nowelistykę, powieściopisarstwo, sięgał również po formy pograniczne w stosunku do literatury: po esej, felieton, reportaż. Wykorzystywał także gatunki epistolograficzne i pamiętnikarskie.
W takim kontekście “Sława i chwała” wydaje się więc ukoronowaniem twórczości prozatorskiej, w jednym bowiem dziele zawiera pisarz dotychczasowe, niezwykle wszechstronne doświadczenia epickie.
Charakterystyka
Lektura “Sławy i chwały” fascynuje bogactwem przedstawionych pejzaży i środowisk społeczno-kulturowych, kreacją bohaterów reprezentujących rozmaite postawy moralne i światopoglądowe, fascynuje także złożonością podejmowanych problemów, zarówno tych znaczących jedynie w planie jednostkowym, egzystencjalnym, jak również zagadnień ogólnych, ważkich wydarzeń historycznych.
Szerokie tło historyczne, społeczne i środowiskowe “Sławy i chwały” przywołuje nieodparcie refleksję o tradycji dziewiętnastowiecznej prozy realistycznej, która w kształtowaniu się struktury powieści iwaszkiewiczowskiej odegrała rolę zasadniczą. Oto bowiem odnajdujemy w tym dziele panoramę życia Polaków i Polski, kształtowania się najnowszych dziejów ojczystych w burzliwych dziesięcioleciach obecnego wieku.
Akcja “Sławy i chwały”
Opowieść o losach narodu w przełomowych dla niego momentach – zasadnicza idea “Sławy i chwały” – unaocznia również epopeiczny aspekt dzieła. Akcja powieści rozpoczyna się w decydującym dla losów Polski i Europy momencie – w przededniu I wojny światowej, latem 1914 roku. Jej zamknięcie natomiast przypada na drugą połowę lat czterdziestych, na okres dźwigania się Polski z wojennych zniszczeń i okupacyjnych strat.
W tym ponad trzydziestoletnim obszarze czasowym, w jakim zawiera się fabuła powieści Jarosława Iwaszkiewicza, odnajdujemy te wszystkie wydarzenia historyczne, które najistotniej kształtowały dwudziestowieczne dzieje Polski.
Aby w pełni uzmysłowić sobie historyczny właśnie aspekt “Sławy i chwały”, wskażmy niektóre z nich. Tak więc – otwierające powieść wydarzenia I wojny światowej i Rewolucji Październikowej oraz związana z nimi “droga” Polaków do niepodległości. Następnie wojna polsko-radziecka 1920 roku, przewrót majowy, dokonany przez Józefa Piłsudskiego w 1926 roku, wydarzenia września 1939 roku, kształtowanie się podziemnego ruchu oporu i udział młodzieży polskiej w działaniach Armii Krajowej, aż po Powstanie Warszawskie i pierwsze lata powojenne.
Na tej historycznej kanwie powieści zostają ukazane dzieje bohaterów reprezentujących rozmaite środowiska społeczne i różne pokolenia. Zarazem ten aspekt “Sławy i chwały” nieodmiennie kojarzy się z realistycznym kształtem dzieła. Tak pomyślana powieść staje się bowiem świadectwem dziejów narodu w określonym czasie historycznym.
Kontynuuje tym samym Iwaszkiewicz tradycję trwale już zakorzenioną w polskiej kulturze literackiej, której wyrazem stały się takie utwory, jak: “Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej, “Lalka” Bolesława Prusa czy “Noce i dnie” Marii Dąbrowskiej. Zarazem jednak dzieło Iwaszkiewicza ma wymiar zdecydowanie współczesny i nowatorski w sposobie wykorzystania materii literackiej. Niewątpliwie wykorzystuje pisarz określone zjawiska tradycji literackiej.
Przywołaliśmy powieść realistyczną, przypomnijmy również gatunek sagi rodzinnej. W “Sławie i chwale” opowieść bowiem o dziejach narodu jest egzemplifikowana losami bohaterów, których dzieje rodzinne właściwie stanowią o bogactwie wątków powieściowych. Losy magnackiego rodu Blińskich, dzieje zubożałych rodzin szlacheckich Myszyńskich i Royskich w burzliwych i pełnych przemian latach 1914-1947 – to zasadnicze motywy powieści. Obok więc tradycji dziewiętnastowiecznej epiki realistycznej w “Sławie i chwale” J. Iwaszkiewicza odkrywamy również jej związki z ogólnoeuropejskim nurtem prozatorskim. Z zarysowanych uwag wylania się centralna problematyka “Sławy i chwały”.
Problematyka “Sławy i chwały”
Epicki oddech powieści, pozwalający na ogarnianie rozległych przestrzeni geograficznych i czasowych, prezentacja dziejów osobowych i rodzinnych – nabierają specyficznego sensu. Oto pragnie bowiem pisarz przedstawić finalne losy inteligencji polskiej pochodzenia szlacheckiego, prześledzić kształtowanie się uczuć narodowych i patriotycznych Polaków w trudnych i niejednoznacznych przełomach dziejowych.
Stąd właśnie “Sławę i chwałę” cechuje nie tylko rozległość czasowa prezentowanej akcji, ale również ogarnia ona wiele miejsc i przestrzeni geograficznych, z którymi związane były dzieje Polaków: Odessę nad Morzem Czarnym, ziemskie dwory na Ukrainie, międzywojenną Warszawę i jej okolice, europejskie metropolie – Berlin, Paryż, Rzym. W tych rozległych przestrzeniach czasowych i geograficznych działają liczni bohaterowie, reprezentujący różne pokolenia i środowiska: zarówno arystokratyczne (Bilińscy), szlachecko-ziemiańskie (Myszyńscy, Royscy), mieszczańskie (rodzina Gołąbków), jak i proletariackie (rodzina Wiewiórskich).
Powiedzieliśmy o nowatorskim wykorzystaniu przez Jarosława Iwaszkiewicza w “Sławie i chwale” materii literackiej. Sens tej powieści nie wyczerpuje bowiem w pojęciu tradycyjnego kształtu realistycznej “powieści rzeki” czy sagi rodzinnej. Na wyraz artystyczny “Sławy i chwały” składają się elementy różnych poetyk i stylów. Dopiero zespolenie tradycji realistyczno-epickiej z tradycją powieści epistolarnej, poematu opisowego, moralitetu, powieści edukacyjnej i psychologicznej tworzy niezwykły, osobliwy i zarazem niepowtarzalny kształt dzieła iwaszkiewiczowskiego.
Innymi słowy, o walorach “Sławy i chwały” decyduje wykorzystanie rozmaitych technik powieściowych i nadanie im w obrębie jednego utworu wspólnego syntetycznego kształtu.
Wątki psychologiczne i edukacyjne
Wątki psychologiczne i edukacyjne utworu Jarosława Iwaszkiewicza wydają się szczególnie ważne. Bohaterowie powieści zostają bowiem ukazani w sposób zindywidualizowany – każdy z nich reprezentuje osobny, wewnętrznie zamknięty świat doznań i przeżyć. Bolesna i nie spełniona miłość Kazimierza Spychały do Marii Blińskiej, dramatyczne pełne pęknięć i upadków życie Janusza Myszyńskiego, artystyczne zmagania Edgara Szyllera czy tragiczne, wykolejone losy rosyjskiej emigrantki Ariadny Talo – to niektóre wątki konstytuujące psychologiczną kanwę “Sławy i chwały”.
Na historyczny, chwilami wręcz dokumentacyjny kształt powieści zostają nałożone i poddane rygorom fikcji literackiej bogate wizerunki psychiczne i egzystencja iwaszkiewiczowskich bohaterów. Plan ich życia i działania ma zarazem aspekt zdecydowanie edukacyjny. Wszyscy bohaterowie “Sławy i chwały” to postacie dynamiczne, ulegające wewnętrznym – duchowym i światopoglądowym – przemianom. Bohaterowie Jarosława Iwaszkiewicza dojrzewają niejako do wypełnienia swych życiowych zadań, dojrzewają także do podjęcia odpowiedzialności za swoją narodową przynależność, do realizacji moralnych i zarazem patriotycznych obowiązków.
Przywołanym “konwencjom” i treściom “Sławy i chwały” towarzyszą także często dyskursywne rozważania filozoficzno-estetyczne, niejednokrotnie prezentowane w formie epistolarnej. Ta swoista eseizacja powieści znacznie pogłębia jej sens, a zarazem włącza dzieło Iwaszkiewicza w znaczący, obszerny kontekst literatury europejskiej.
Zwłaszcza dzieje muzyka, kompozytora Edgara Szyllera (w tej postaci można odnaleźć wiele wspólnych cech z Karolem Szymanowskim), związane są z przemianami artystycznymi, a zarazem ze świadectwami filozoficznymi dwudziestowiecznej Europy. Ujawnia się poprzez tę problematykę głęboko moralny sens powieści Jarosława Iwaszkiewicza, zaznaczony już i wyeksponowany przez motto utworu: “Niesprawiedliwość może triumfować w sławie, ale chwała jest zawsze po stronie sprawiedliwości…”
Ambicjom realistycznym “Sławy i chwały” – ukazaniu, przedstawieniu kształtowania się historii i rzeczywistości polskiej XX wieku – towarzyszyło również pragnienie rozpoznania norm światopoglądowych i moralnych, rządzących zarówno prawami historii, jak również działaniami poszczególnych jednostek i grup społecznych.
Dwa więc porządki konstytuują w sposób zasadniczy strukturę powieści Iwaszkiewicza: jeden to czas rozwoju historii, obiektywnych praw, rządzących przemianami kulturowymi i cywilizacyjnymi, drugi – to czas pojedynczych istnień ludzkich, czas osobowych, nieraz bolesnych i tragicznych konfliktów i wyborów. Złączenie tych dwóch porządków, zespolenie dwóch nie zawsze adekwatnych płaszczyzn tworzy właściwy klimat “Sławy i chwały”.
Podsumowanie
Powieść Jarosława Iwaszkiewicza – posługując się metaforą – to pomost przerzucony nad przepaścią dzielącą XIX i XX wiek. Obrazuje ona bowiem dzieje tej zwłaszcza warstwy społecznej – szlachty, z której wywodził się sam pisarz, i która w końcu ubiegłego wieku, po klęsce powstania styczniowego, “wysadzona z siodła” – przeobrażała się w nową warstwę społeczną: inteligencję i mieszczaństwo.
W ciągu kilku zaledwie dziesięcioleci, w latach przełomu wieków, historia Polski i Europy uległa burzliwym przemianom. Odnalezienie ładu “nowego świata”, odnalezienie miejsca człowieka w nowych warunkach kulturowych i cywilizacyjnych, próba oceny i diagnozy tradycyjnych wartości moralnych, filozoficznych,religijnych i światopoglądowych oraz próba refleksji nad nieuchronnością wielkich procesów historycznych – to pierwszoplanowe zagadnienia epickiej syntezy “Sławy i chwały” Jarosława Iwaszkiewicza.
Zobacz również inne streszczenia lektur szkolnych na naszych stronach!
