Nowe zadania, stawiane literaturze i odpowiadajace im gatunki literackie, spowodowal pojawienie sie w pozytywizmie nowego typu bohatera. Literatura tendencyjna musiala bowiem dostarczac wzorów postaw i atakowac zachowana negatywne. Stad tez podstawowym typem postaci byl dzialacz, realizujacy program pozytywistyczny. Wyksztalcony, umiejacy sie liczyc z realiami, gotowy poswiecic wlasna aktywnosc przemienianiu rzeczywistosci spolecznej, bohater ten realizowal sie przede wszystkim w pracy, która stala sie podstawowym miernikiem wartosci czlowieka.
Joanna Lipska (bohaterka noweli E. Orzeszkowej “A…B…C…“), która narazajac sie na represje, naucza dzieci wiejskie jezyka polskiego, Jan Bohatyrowicz (“Nad Niemnem” E. Orzeszkowej) odnajdujacy radosc zycia w uprawie ziemi, Julian Ochocki (“Lalka” B. Prusa), fanatyk nauki, przekonany, ze dzieki niej mozna przewartosciowac swiat i wielu innych dzialaczy, lekarzy, nauczycieli, skladalo sie na formule bohatera, który wlasne pasje potrafil laczyc z uzytecznoscia publiczna.
Wczesny pozytywizm nie sugerowal bowiem koniecznosci poswiecenia. Zakladano, ze realizacja wlasnych, byle slusznych, dazen prowadzic bedzie do osiagniecia celów spolecznych. Szybko dorabiajacy sie S. Wokulski (“Lalka” B. Prusa) zyskiwal przeciez ogromne mozliwosci pomocy innym. Zgodnie z formula utylitaryzmu sukcesy jednostko-we skladac sie mialy bowiem na postep spoleczny. Dla wyeksponowania bohatera wzorcowego, przeciwstawiano go zwykle postaciom skrajnie negatyw-nym, które kompromitowac mialy postawy spolecznie szkodliwe.
Tytulowy bohater powiesci E. Orzeszkowej “Pan Graba”, Rózyc z “Nad Niemnem”, Ewelina Krzycka, bohaterka noweli “Dobra pani E. Orzeszkowej, pisarz Zolzikiewicz ze “Szkiców weglem” H. Sienkiewicza tworza galerie postaci, obrazujacych najbardziej naganne postawy. Wyrazne, czarno-biale skontrastowa-nie bohaterów zmierzalo bowiem do wyeksponowania zasadniczych tendencji w ksztaltowaniu wzorców osobowych. Temu samemu celowi sluzylo kreowanie bohatera (najczesciej plebejskiego), którego tragiczny los wrecz narzucal wnioski o koniecznosci przyjscia mu z pomoca. W tej grupie, która reprezentuje Wawrzon Rzepa ze “Szkiców weglem”, liczni bohaterowie nowel i obrazków poetyckich Marii Konopnickiej, utworów E. Orzeszkowej, szczególne miejsce zajmuja postacie dzieci.
Antek, tytulowy bohater utworu B. Prusa, Sienkiewiczow-ski “Janko muzykant”, Jas, który nie doczekal wiosny z obrazka M. Konopnickiej i wiele innych postaci zmierzalo do poruszenia sumien obrazem dzieciecej niedoli. Obraz ten mial wyraznie sugerowac potrzebe podjecia “pracy u podstaw” i poprzez oddzialywanie emocjonalne wskazac koniecznosc realizacji programu pozytywistycznego. Obok skontrastowanych bohaterów pozytywnych i negatywnych, wzruszajacych postaci dzieciecych w dazeniu do realizmu w przedstawianiu spoleczenstwa, pozytywisci przedstawiali bohaterów charaktery-stycznych dla okreslonych grup spolecznych. Szczególne miejsce w tej kategorii zajmuja (w zwiazku z nasilaniem sie w tamtym czasie problemu zydowskiego) kreacje przedstawicieli tego narodu.
Meir Ezofowicz tytulowy bohater powiesci E. Orzeszkowej, dr. Szuman i Szlangbaum (z “Lalki” Prusa) swoja aktywno-scia, nowoczesnym sposobem myslenia i zwiazkami z polska spolecznoscia, wyznaczaja wzorce wlasciwie pojetej asymilacji, przeciwstawiajacej narastajacym wówczas tendencjom antysemickim. Wykaz zasadniczych typów bohatera pozytywistycznej literatury nie bylby pelny bez przeciwstawionych progra-mom epoki, idealizowanych bohaterów powiesci historycznych H. Sienkiewicza. Kreacja postaci typu Wolodyjowskiego, Skrzetuskiego, Kmicica czy Ketlinga, która oburzala wrecz B. Prusa, wplynela bowiem na ksztalt bohatera rodzacej sie wówczas literatury popularnej, a w formule sienkiewiczowskiej sluzyla realizacji wyraznie nakreslonych celów narodowych.
Zadania spoleczne twórczosci pozytywistów, które w przewazajacej mierze scisle okreslily koncepcje bohatera, nie zmienily jednak faktu, ze wraz z rozwojem literatury tej epoki, modelowy, schematyczny bohater ustapil miejsca zlozonym, prawdopodobnym psycholo-gicznie postaciom (dr Judym, Rzecki), które nie mieszczac sie w zalozeniach programowych, zachowaly aktualnosc w kreowaniu uniwersalnej prawdy o czlowieku.
